Weesp, verbonden door het water

Weesp vormt sinds 24 maart 2022 een bijzonder onderdeel van Amsterdam. Samen met Driemond is het een zogenoemd bestuurscommissiegebied, naast de zeven bestaande stadsdelen. Maar de band is veel ouder, blijkt uit historische bronnen. Daar duikt in 1150 voor het eerst een dorpje op met de naam Wesepa, waarschijnlijk genoemd naar het riviertje Smalweesp. Rond die tijd begon Amsterdam ook te groeien, van kleine nederzetting van boeren en vissers aan de Amstel tot een groter dorp met de naam Amstelle. In 1306 kreeg Amsterdam officieel stadsrechten, Weesp moest daar tot 1355 op wachten. En bij die stadsrechten hoort ook de plicht om een muur om de stad te bouwen. Hard nodig, want Weesp lag precies tussen de gebieden van de graven van Holland en de bisschop van Utrecht, slechts beschermd door een aarden wal. Dat werd een stenen muur, die goed van pas kwam toen Utrecht in 1356 aanviel. 

Door de stad liep een gracht, de Grobbe, die is aangelegd tussen 1397 en 1425 als verbinding met de Vecht. Toen de stad ging groeien, werden nieuwe grachten gegraven. De Oudegracht liep als een soort slotgracht langs de stadsmuur. Toen ook buiten de stadsmuur huizen werden gebouwd, werd daar in 1618 en 1619 de Achtergracht gemaakt. Achter de Herengracht, langs het Smalweesp, werd nog een Achterherengracht gegraven en er ontstond een Deboragrachtje. 

Schoon water voor de stad 

Terwijl Amsterdam groeide en groeide, bleef Weesp een bescheiden stadje. Dat heeft zo z’n voordelen: in de zeventiende eeuw is het water in de Amsterdamse grachten hartstikke vies, terwijl Weesp dankzij de ligging langs de Vecht volop helder, fris water had. Fijn als drinkwater én voor alle bierbrouwerijen in de stad. Dat bier werd in Amsterdamse kroegen geschonken, zoals te zien is op een gevelsteen uit de zeventiende eeuw, die nu in de lobby van een hotel aan de Nieuwezijdskolk wordt tentoongesteld. Op die plek stond vroeger het Amsterdamse filiaal van de Weespse bierbrouwerij De Drie Sterren en de Halve Maan, zoals de gevelsteen laat zien. Het stadswapen van Amsterdam en het wapen van Weesp zijn allebei op de gevelsteen afgebeeld. 

Uit Weesp kwam niet alleen bier en drinkwater, maar ook jenever en brandewijn. De stad telde in 1667 maar liefst 23 stokerijen. De sterke drank werd zelfs geëxporteerd naar Java en Suriname. Het afval van de stokerijen, dat nog een beetje alcohol bevatte, werd gebruikt om biggen vet te mesten. Die gemeste varkens, Weesper studentjes genoemd, gingen mee aan boord van VOC-schepen, als proviand voor onderweg. 

Buitenhuizen in Weesp 

In 1639 werd de Weespertrekvaart gegraven, wat zorgde voor een snellere verbinding tussen Amsterdam en Weesp. Amsterdam en Weesp betaalden allebei de helft van het onderhoud voor de trekvaart en het jaagpad ernaast. Om die kosten te dekken, mocht Weesp de tol die werd betaald bij de Geinbrug en bij de Bijlmer houden. Die betere verbinding tussen de twee steden, zorgde er ook voor dat welgestelde Amsterdammers Weesp ontdekten als een rustige, schone buitenplaats. Zij lieten prachtige buitenhuizen bouwen, die helaas allemaal zijn afgebroken in de loop der jaren. 

Laat de brug zakken! 

Ook werd Weesp onderdeel van de oude Hollandse waterlinie. Er werden bolwerken gebouwd rond de stad en aan de zuidkant van de stad, waar gevaar van het Franse leger loerde, werd het begin gemaakt met de bouw van een stervormige stadswal – allemaal betaald door Amsterdam. Een schans in de stad werd versterkt tot het een stevig fort was, het Fort Uitermeer. Het Pruisissche leger kon dat fort in 1787 innemen zonder slag of stoot: het leger van 40 ruiters, 16 scherpschutters en een luitenant kwam tegenover 6 soldaten en een sergeant te staan. Na een stevig gesprek lieten ze de loopbrug over de vestinggracht zakken, en dat was dat. Die vestinggracht en het torenfort zijn er nog. 

Chocoladekerk 

Ook zakelijk zijn Amsterdam en Weesp vervlochten. Cacaofabrikant Casparus van Houten verhuisde bijvoorbeeld in 1850 zijn bedrijf van de Amsterdamse Leliegracht naar een leegstaand stoomgemaal in Weesp. Dat betekende nogal wat voor de stad: de bevolkingsgroei verdubbelde en in 1900 werkte bijna de helft van alle mannen in Weesp in de chocoladefabriek. 

Van Houten drukte ook zijn stempel op de inrichting van de stad. In 1890 liet hij een groot fabriekscomplex buiten de stad bouwen. En hij kocht een oude molen, om te voorkomen dat die gesloopt zou worden. Hij liet een prachtig woonhuis bouwen, Villa Casparus, met 99 kamers. De zussen van Casparus, Anna en Jet, schonken een kerk aan de stad, de Houtenkerk, dat gekscherend de chocoladekerk wordt genoemd. Het kerkje was bedoeld voor de Nederlandse Protestanten Bond, waar de zusters sociaal erg actief waren. Tegenwoordig is de kerk van Stadsherstel, het is een evenementenlocatie. 

Net als in Amsterdam, zijn veel grachten in Weesp in de loop van de tijd gedempt. De Achtergracht werd bijvoorbeeld in 1962 gedempt omdat het water ontzettend ging stinken. Alleen de Voorgracht, die nu Oudegracht wordt genoemd, is nog over. En de Herengracht, maar dat is volgens experts niet eens een echte gracht: het is eigenlijk een stukje Smal Weesp, de waterstroom waar de geschiedenis van Weesp begon. 

Hoofdbeeld: Stadsarchief Amsterdam / Jan Peeters (tekenaar), Gaspar Bouttats

Bronnen: Ons Amsterdam, Wikipedia, De Stad Weesp, Stadsherstel, Historische Kring Weesp (Cees Pfeiffer)