Tussen boom en kademuur

“Als we twijfelen aan de stabiliteit van een boom, graven we eerst proefsleuven om te kijken hoe de wortels erbij liggen”, vertelt bomenspecialist Willem de Feijter. “Als er aanleiding is om te denken dat de boom niet stabiel genoeg is, voeren we een trekproef uit. Daarbij trekken we de boom slechts een kwart graad uit het lood. Daarmee brengen we de boom geen schade toe, en het is genoeg om te voorspellen of hij een zware storm of werk aan de kademuur kan overleven.”

Krachtenspel

Bij de gemeente Amsterdam is Willem samen met een aantal collega’s verantwoordelijk voor het advies over kappen of verplanten van bomen en onderzoek naar de conditie van de bomen op de kades. Dat laatste is niet alleen belangrijk om te weten vanwege de stormen, maar ook bij het werk aan de kademuren. Willem: “Als de bomen niet te dicht op de kademuur staan, kunnen we ze steeds vaker behouden bij het herstel van de kademuur. Maar dan moeten we wel met een grote mate van zekerheid kunnen zeggen dat ze niet omvallen, en dat ze het ook overleven. Je moet je voorstellen dat er tijdens de bouw of renovatie van een kademuur vlak bij de wortels van de boom gewerkt wordt.”

Maar Willem en zijn team willen ook meer te weten komen over de stabiliteit van bomen langs de kades in zijn algemeenheid. En dan vooral over het krachtenspel tussen de bomen en de kademuur. Drukken de wortels van de boom tegen de kademuur waardoor er scheuren ontstaan en de constructie zwakker wordt? Of versterkt de boom de kademuur juist, doordat hij de grond achter de kademuur vasthoudt? Die laatste gedachte zou bijvoorbeeld kunnen verklaren waarom de Grimburgwal tot nu toe de enige kade is die is ingestort. Er stonden daar namelijk geen bomen op de kade. Op andere plekken hebben we alleen sinkholes gezien.

Zware trekproeven

Om al die vragen te beantwoorden organiseert Willem met zijn team een aantal proeftuinen. Zo hebben ze bijvoorbeeld een 3D model van een stobbe gemaakt. Dat is de onderkant van een boom met de wortels. Met dat model kunnen ze beter bepalen hoe een nieuwe kade gebouwd kan worden met behoud van de bomen en hoe we de ondergrondse ruimte kunnen optimaliseren voor de nieuwe bomen.

En ze bereiden nu trekproeven voor die zwaarder zijn dan de reguliere trekproeven. “Daarbij trekken we veel harder dan normaal,” zegt Willem, “voorbij het kritieke punt waarna de wortels onherstelbaar worden beschadigd. We voeren die proef dan ook alleen uit bij bomen die we moeten kappen.” Met gevoelige sensoren bekijken ze hoe de boom en de kademuur bewegen. Die sensoren kunnen tot op 0,001 graad beweging detecteren. Dat hebben ze eerder dit jaar al een keer gedaan tijdens een onweersbui in de zomer. Willem: “In dat geval hoefden we niet zelf te trekken, maar hebben we met de sensoren wel de bewegingen kunnen monitoren. Toen zagen we dat als de boom beweegt door harde wind de kademuur ook beweegt.”

Wat die bewegingen betekenen gaan ze later analyseren als ze ook de komende trekproeven gedaan hebben. “We hopen dan uitspraken te kunnen doen over de dynamiek tussen de boom en de kadeconstructie. Dat is uniek onderzoek in Nederland en ver daarbuiten. We krijgen bijvoorbeeld ondersteuning van SAG Baumstatik. Dat is een gerenommeerde internationale onderzoeksgroep van boomexperts die gespecialiseerd zijn in boomstabiliteit. Dat zegt wel iets over het belang van dit onderzoek.”

Nieuwe inzichten

De resultaten van het onderzoek worden ingevoerd in een model waarin ook andere factoren worden meegewogen, zoals de gesteldheid van de kade en de bodem ter plekke. “De wortels van een boom zijn bijvoorbeeld minder sterk verankerd in een natte dan in een droge bodem”, legt Willem uit. “Uiteindelijk geeft zo’n model ons een voorspelling van welke bomen de bouw of renovatie van een kademuur waarschijnlijk overleven, en welke niet.”

Bovendien verkrijgen ze met deze proeven inzicht in hoe ze de bouw en renovatie van kademuren mogelijk boomvriendelijker kunnen maken. Bijvoorbeeld door de manier van kadebouw aan te passen en de groeiplaatsen voor de bomen anders in te richten. Maar een makkelijke oplossing zal er nooit komen, volgens Willem. “De bomen zijn een sieraad voor de Amsterdamse grachten, maar hoe je het ook wendt of keert, ze hebben er geen optimale plek. Door de compacte grond onder de rijweg en vaak ook nog onder parkeervakken hebben ze weinig ruimte om te wortelen. En dan heeft Amsterdam op heel veel plekken ook nog een hoge grondwaterstand, waardoor er nog minder ruimte is voor de wortels.”

Goede zorg, meer behoud

Ondanks de ver van optimale omstandigheden en de beperkte mogelijkheden in Amsterdam doet de gemeente er volgens Willem alles aan om zo goed mogelijk voor de bomen te zorgen en bomen te behouden waar dat mogelijk is. ”Als we parkeervakken vervangen, graven we de grond uit en vullen het gat met bomenzand. Tussen het zand en de bestrating plaatsen we omgekeerde kratjes, zodat de grond minder inklinkt door het gewicht van de geparkeerde auto’s. En als we kabels en leidingen vervangen zorgen we ook dat we ze herschikken zodat ze de wortels zo min mogelijk in de weg liggen. We kijken nu ook naar oplossingen om de kabels en leidingen in mantelbuizen in het grondwater te leggen. Daar komt de boom sowieso nooit met zijn wortels.

Tot slot verwijst Willem ook naar methoden voor kadeherstel die de afgelopen jaren zijn ontwikkeld. “Kijk bijvoorbeeld naar IPK”, zegt hij. “Dat is toch lef van de gemeente om niet alleen sneller en goedkoper kades te bouwen maar ook totaal nieuwe methodes te ontwikkelen die behoud van bomen mogelijk maken.”

Maar helaas kunnen we die technieken ook weer niet overal toepassen. Willem: “Kijk bijvoorbeeld naar de Da Costakade, daar liggen de boomwortels deels op de kademuur waardoor ook die nieuwe technieken geen soelaas bieden. En aan de Kloveniersburgwal hebben we te maken met een transportriool dat onder de straat ligt. Als je dat moet vervangen, moet je de hele straat over een breedte van 3 meter uitgraven. Op de meeste plekken betekent dat dat de bomen geen kans hebben op overleven, daar zul je dus nieuwe bomen moeten planten. Gelukkig doen we dat dan weer wel een stuk beter dan 20 jaar geleden.”