Ze dempen de grachten!

Du moment dat het plan uitlekte – dat gebeurde toen dus ook al – stond heel Amsterdam op zijn achterste benen. Hoe haalde de commissaris het in zijn hoofd om het hart van Amsterdam en daarmee haar karakter en reputatie weg te snijden? Moest men zijn plan serieus nemen, of kon men er beter om lachen? Kortom, Kaasjager werd afgeserveerd, en zijn plan verdween linea recta in de diepste la van het stadhuis.

Hoe begrijpelijk wij deze reactie van de Amsterdammers nu ook vinden, en hoe bizar en ondoordacht het plan van Kaasjager, toch was de arme man echt niet de eerste die het dempen van de grachten had voorgesteld. Sterker nog, vanaf de tweede helft van de 19e eeuw tot in de jaren 30 van de 20e eeuw werd er in verschillende perioden lustig op los gedempt en geplempt.

Jordaan

Verschillende straatnamen herinneren hier nog aan. De Rozengracht, de Nieuwezijds Voorburgwal, de Elandsgracht – allemaal ‘grachten’ waar nu geen water meer te bekennen is. Maar er zijn ook grachten waarvan de naam veranderd werd, en je dus niet direct de link legt met een voormalige gracht. Zo was de Spuistraat eens de Nieuwezijds Achterburgwal, de Raadhuisstraat was de pittoreske Warmoesgracht en de Leprozengracht lag voor de Mozes en Aaronkerk, waar nu het Waterlooplein ligt.

Er waren toen al wat gedeeltelijke dempingen, aanplempingen en overkluizingen uitgevoerd in de 17e en 18e eeuw. Zoals demping van een deel van de Reguliersgracht (nu Thorbeckeplein), aanleg van de Nieuwmarkt (overkluizing van de Kloveniersburgwal) en aanplemping van de eilanden Kattenburg, Wittenburg en Oostenburg.

Maar midden 19e eeuw begon de dempingswoede pas goed op gang te komen. Het eerste ‘slachtoffer’ was de Goudsbloemgracht, de huidige Willemsstraat, in 1857. De armoede en het verval in de Jordaan waren in die tijd op hun hoogtepunt. De grachten en sloten van de wijk dienden ook als riool, en er werd vuilnis gedumpt. De sterfte als gevolg van de infectieziekte cholera was er het hoogste in heel Amsterdam.

Vanuit het oogpunt van de volksgezondheid ontvingen de Amsterdammers de eerste dempingen in de Jordaan dan ook positief. Maar toen een tiental jaren later bleek dat de dempingen niet echt hadden bijgedragen aan het verbeteren van de hygiëne of het verminderen van de stank, begon het protest tegen de dempingen te groeien. Inmiddels was wel al de helft van alle grachten in de Jordaan dichtgegooid!

Verkeer

Naast de volksgezondheid was ook het groeiende verkeer in die tijd een reden voor demping. Met de komst van meer industriële activiteiten aan de rand van de stad en de nieuwe uitbreidingswijken kwam er meer behoefte aan openbaar vervoer over de weg. In die tijd was dat de paardentram.

Aanvankelijk was er dan ook weinig weerstand tegen demping ten gunste van die tram. Niet toen in 1867 de Nieuwezijds Achterburgwal (de huidige Spuistraat) en het Spui werden gedempt. En niet toen in 1894 de prachtige Warmoesgracht (nu Raadhuisstraat) werd dichtgegooid, en er een doorbraak dwars door de gevelwanden van huizen aan de Heren-, Keizers- en Prinsengracht naar de reeds gedempte Rozengracht werd gemaakt.

Protest

Maar de demping van de Nieuwezijds Voorburgwal in 1884 was een ander verhaal. De bedoeling was om deze schilderachtige gracht te veranderen in een brede boulevard van Parijse allure. Helaas werd het een zielloze, straatstenen vlakte, waar de bestaande verhouding tussen de hoogte van de bebouwing en de wateroppervlakte door de komst van de verkeersweg verbroken werd.

Hoewel er nog vele dempingen eind 19e eeuw volgden, zorgde het debacle van de Nieuwezijds voor groeiende weerstand tegen de dempingsplannen. We mogen overigens van geluk spreken dat er ook veel plannen eind 19e eeuw geen doorgang vonden. Zo was er een plan voor de aanleg van een grote verkeersweg met allure van de Dam tot aan de Plantage Middenlaan. En een nog gewaagder plan om de Heren- en Keizersgracht te dempen.

Toen aan het eind van de eeuw weer zo’n juweel van een gracht op de nominatie kwam, de Reguliersgracht, kwamen de bewoners in opstand. Verschillende plannen tot demping van de gracht wisten ze met succes tegen te houden.

Het duurde tot de jaren 30 van de 20e eeuw voor er, onder druk van het groeiende autoverkeer, weer een aantal grootschalige dempingen en doorbraken werden voorgesteld. Uiteindelijk kwam het niet verder dan een paar verbredingen tussen de Dam en de Vijzelstraat, en een gedeeltelijke demping van het Rokin.

Kaasjager

En zo belanden we terug bij het plan Kaasjager, midden jaren 50. Bekeken in het licht van de geschiedenis die hierboven is geschetst, kon je het plan eigenlijk geen ‘donderslag bij heldere hemel’ noemen, zoals sommige criticasters deden. Het was eerder een voortzetting van een traditie die een eeuw geleden was ingezet. Het zijn eerder de heftige reacties die verrassend genoemd kunnen worden. De geschiedenis was plots gekanteld, en Kaasjager had het nakijken.

Overigens was Kaasjager niet de handigste media-spinner. In een radio-uitzending verdedigde hij zijn plan met de volgende woorden: “Ik zie wel in dat mijn advies een ernstige aanslag inhoudt op de schoonheid van de stad, maar een volgende generatie – die deze schoonheid niet heeft gekend – zal haar waarschijnlijk ook niet missen.” Daarna was het snel gedaan met zijn plan.

Open de grachten!

Sinds het plan Kaasjager heeft niemand het meer in het hoofd gehaald om een soortgelijk voorstel tot demping te doen. Tegenwoordig bezingen we weer volop de schoonheid van de grachten, als erfgoed van grote historische waarde waar niemand aan kan tornen.

In het begin van de 21e eeuw kwamen verschillende politici zelfs met voorstellen om een aantal grachten weer open te gooien. Een prima plan eigenlijk als het erom gaat voor wat meer waterberging in het Amsterdamse grachtenstelsel te zorgen. Maar gezien de huidige staat van de bruggen en kademuren moet dit plan misschien toch beter nog even in de ijskast. Eerst maar eens die bruggen en kademuren op orde brengen.